Potagers collectifs de Sertomont : panneau 1
PANNEAU n°1
LES MURS EN PIERRE SÈCHE à Houffalize
Les murs de Sertomont ont été construits en pierres de schiste et parfois de grès pour soutenir et clôturer les anciennes terrasses potagères au coeur de la ville de Houffalize.
Le schiste est la pierre locale, probablement issue de petites carrières dans le village ou à côté des terrasses. De bleu, gris à brun, ces vieux murs sont couverts de lichen, ce qui leur donne un aspect fort gris.
Une partie des murs (terrasses centrales) est construite en petites plaquettes de grès d’aspect naturellement plus régulier que le schiste. Rapportées d’ailleurs, ces pierres viendraient d’un peu plus au nord, au-delà de Cherain.
Houffalize Un peu d’histoire
Un exemple à Houffalize, rue de l’Ermitage entre 1876-1889.
La commune de Houffalize est truffée de murs construits en pierre sèche. Fortement touchée lors de la 2ème Guerre Mondiale, la ville de Houffalize a pourtant conservé jusqu’à présent des murs en pierre sèche un peu partout dans ses jardins et encore bien visibles dans les rues Pierreuse, Belle-Vue ou
dans la rue de l’Ermitage. Les murs de la colline de Sertomont représentent un bel ensemble d’anciennes terrasses potagères au coeur de la ville. Construites au cours du 19ème siècle, la
plupart ont peu à peu été abandonnées lors de la deuxième moitié du 20ème siècle.
Heureusement, des citoyens motivés épaulés par la commune et la Fondation Rurale de Wallonie, ont proposé un projet de potagers partagés ouvert à tous, à visée pédagogique et écologique.
Témoignage
«Je me souviens très bien que les jardins des rues Pierreuses et Belle-vue étaient cultivés par
les gens de la ville qui habitaient la «Grand-Rue». Chaque famille (Ricaille, Jacqmin, Otto, Philippin…)
disposait de son lopin de terre, pourvoyeur des principaux légumes. (…) Mon grand-père me racontait que les 4 murs de son jardin (ici, les terrasses centrales) avaient été construits par
un tailleur de «costume» reconverti en tailleur de pierres. Sa méticulosité était remarquable car tous les blocs de schiste ont été préalablement taillés de telle sorte que leur pose parfaite pousse à l’admiration. (…)
Beaucoup de questions restent en suspens concernant ces terrasses.
S’est-il agi d’un travail individuel donc de longue durée? D’un travail collectif basé sur l’entraide? Quels moyens a-t-on utilisé pour constituer la couche arable et la fertiliser? A ce propos, mon grand-père établissait une relation étroite avec les tanneries (très prospères au 19e et début 20e) qui fournissaient le tan (écorces des chênes moulues en copeaux qui servaient au tannage des peaux). Le
tan, en se décomposant, rendait la terre fertile.
Victor Fudevoye, né en 1934 à
Houffalize (témoignage recueilli par N. Malmedier, GAL Pays de l’Ourthe en 2012)
LE POTAGER DE SERTOMONT
19e - 20e
Construction des terrasses potagères par les habitants. (carte du dépôt de la guerre 1865)
Source des données : SPW https://geoportail.wallonie.be
1940-1945
Bombardement de la ville - destruction de bâtiments - terrasses encore présentes. (photo aérienne des terrasses, 1947)
2e moitié du 20e
Abandon progressif des terrasses, arbres qui poussent, effondrements de murs, visibilité réduite.
2013
Renaissance du projet porté par des citoyens et des élus dans le cadre du PCDR,
Programme communal de développement rural.
2016
Achat d’une dizaine de terrasses par la ville de Houffalize.
2018
Appel lancé aux jardiniers et premiers coups de bêches.
2019
Déboisement, rognage des souches et préparation de la terrasse centrale.
Les premiers jardiniers investissent les lieux.
Restauration du mur de la terrasse centrale avec 10 jeunes bénévoles internationaux (projet européen organisé par le Parc naturel des deux Ourthes, le Centre des métiers du Patrimoine
La Paix Dieu et les Compagnons bâtisseurs).
2019 à 2022
Poursuite des chantiers de restauration avec le Parc naturel des deux Ourthes et les murailleurs
bénévoles Lè Sètches Pîres (Les pierres sèches en wallon).
Réalisation de plusieurs esquisses pour le futur aménagement des potagers.
Restauration d’autres murs et escaliers via des subsides de l’AWAP, Agence wallonne du
Patrimoine.
2022
Achat d’une serre, de planches pour une cabane à outils et de tonneaux d’eau de pluie grâce à la Fondation Roi Baudouin.
2023 et après...
De nouveaux jardiniers occupent le site (écoles, séniors...) et les murs continuent d’être restaurés.
DROGE STENEN MUREN in Houffalize
De muren van Sertomont werden gebouwd in schalie steen en soms zandsteen om de oude groenteterrassen in het hart van de stad Houffalize te ondersteunen en te omsluiten. Schalie is de lokale steen, waarschijnlijk afkomstig uit kleine steengroeven in het dorp of naast de terrassen. Blauw, grijs of bruin, deze oude muren zijn bedekt met korstmossen, waardoor ze een erg grijze uitstraling krijgen. Een deel van de muren (centrale terrassen) is gebouwd in kleine zandsteenplaten met een natuurlijk regelmatiger uiterlijk dan leisteen. Deze stenen, afkomstig van elders, zouden van iets verder naar het noorden komen, voorbij Cherain.
Houffalize - Een stukje geschiedenis
Een voorbeeld in Houffalize, rue de l'Ermitage tussen 1876-1889.
De gemeente Houffalize staat vol met muren gebouwd in droge stenen. De stad Houffalize, zwaar getroffen tijdens de 2de Wereldoorlog, heeft tot nu toe overal in haar tuinen droge stenen muren bewaard en deze zijn nog steeds duidelijk zichtbaar in de straten Pierreuse, Belle-Vue of in de rue de l'Hermitage. De muren van de heuvel van Sertomont zijn een prachtig geheel van oude groenteterrassen in het hart van de stad. Gebouwd in de 19e eeuw, de meeste werden geleidelijk verlaten in de tweede helft van de 20e eeuw. Gelukkig stelden gemotiveerde burgers, gesteund door de gemeente en de Stichting voor het Platteland van Wallonië, een project van gemeenschappelijke moestuinen voor, open voor iedereen, met educatieve en ecologische doelstellingen.
Getuigenis
"Ik herinner me heel goed dat de tuinen van de straten Pierreuses en Belle-vue werden aangelegd door de stedelingen die in de "Grand-Rue" woonden. Elke familie (Ricaille, Jacqmin, Otto, Filippin, enz.) had zijn eigen stukje land en voorzag de belangrijkste groenten. (…) Mijn grootvader vertelde me dat de 4 muren van zijn tuin (de centrale terrassen) waren gebouwd door een kleermaker die zich omschoolde tot steenhouwer. Zijn nauwgezetheid was opmerkelijk omdat alle schalieblokken zo waren voorgesneden dat hun perfecte plaatsing bewondering opwekte. (…) Er blijven veel vragen onbeantwoord over deze terrassen. Was het een individueel werk en dus langdurig? Of een collectief werk op basis van wederzijdse hulp? Welke middelen werden gebruikt om de bovengrond op te bouwen en te bemesten? In dit opzicht bouwde mijn grootvader een nauwe band op met de looierijen (zeer welvarend in de 19e en vroege 20e eeuw) die “tan” leverden (eikenschors vermalen tot krullen die werden gebruikt voor het looien van huiden). De tan, bij ontbinding, maakte de grond vruchtbaar.
Victor Fudevoye, geboren in 1934 in Houffalize (getuigenis verzameld door N. Malmedier, GAL Pays de l’Ourthe in 2012)
DE SERTOMONT-MOESTUIN
19e – 20e eeuw - Aanleg van groenteterrassen door de bewoners. (kaart van het oorlogsdepot uit 1865)
Gegevensbron : SPW https://geoportail.wallonie.be
1940-1945 - Bombardement van de stad - vernieling van gebouwen - terrassen nog aanwezig.
(luchtfoto van de terrassen, 1947)
2e helft 20e eeuw - Geleidelijk verlaten van de terrassen, groeiende bomen, instortende muren, verminderd zicht.
2013 - Heropleving van het project onder leiding van burgers en gekozen functionarissen als onderdeel van het PCDR, Gemeenschappelijk programma voor plattelandsontwikkeling.
2016 - Aankoop van een tiental terrassen door de stad Houffalize.
2018 - Oproep gelanceerd voor tuinders en eerste schoppen.
2019 – Ontbossing, snoeien van stronken en voorbereiding van het centrale terras. De eerste tuinmannen nemen het pand over. Restauratie van de muur van het centrale terras met 10 jonge internationale vrijwilligers (Europees project georganiseerd door het Natuurpark van de twee Ourthes, het Centrum voor Erfgoedberoepen La Paix Dieu en de Companions Builders).
2019 à 2022 - Voortzetting van restauratieprojecten met het Natuurpark van de twee Ourthes en vrijwillige muurbouwers Lè Sètches Pîres (Droge stenen in het Waals). Realisatie van diverse schetsen voor de toekomstige ontwikkeling van de moestuinen. Restauratie van andere muren en trappen via subsidies van AWAP, Waalse Agentschap voor het Erfgoed.
2022 - Aankoop van een serre, planken voor een gereedschapsschuur en regentonnen dankzij de Koning Boudewijnstichting.
2023 en daarna... - Nieuwe tuinmannen bezetten de site (scholen, senioren...) en de muren worden verder hersteld.
